Wykrywanie cyberzagrożeń i zapobieganie im

Większość z opisanych wcześniej cyberataków (np. złośliwe oprogramowanie, phishing, spam itp.) może być przeprowadzana w środowisku sieci społecznościowych. Powodem, dla którego cyberataki na sieci społecznościowe zostały opisane oddzielnie, jest to, że przede wszystkim (ale nie wyłącznie) mają one miejsce w środowisku sieci społecznościowych.

Do takich ataków należą:

1.     Cyberprzemoc

2.     Cybergrooming

3.     Sexting

4.     Cyberstalking

4.15.1.      Cyberprzemoc

            W prawdziwym świecie znęcanie się polega na tym, że napastnik próbuje fizycznie lub psychicznie zranić, upokorzyć, ośmieszyć lub znieważyć inną osobę. Cyberprzemoc przenosi "klasyczne prześladowanie" do świata wirtualnego i pozwala atakującemu na użycie narzędzi i środków, które mogą mieć znacznie większy wpływ na ofiarę niż miałoby to miejsce w świecie rzeczywistym. Ze względu na wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych i trwałość danych w cyberprzestrzeni cyberprzemoc pozwala na powtarzające się ataki na ofiarę, nawet jeśli w świecie rzeczywistym jest ona geograficznie oddalona od miejsca, w którym była pierwotnie nękana.

Cyberprzemoc może być powiązana z "tradycyjną" przemocą (np. nagranie ataku fizycznego na ofiarę, a następnie umieszczenie go w sieci). Aby można było mówić o cyberprzemocy, konieczne jest, aby do nękania wykorzystywano technologie informacyjne i komunikacyjne lub usługi oferowane w cyberprzestrzeni.

Objawy cyberprzemocy obejmują:

• Poczucie anonimowości (napastnik zwykle ma poczucie, że dzięki Internetowi nie można go wyśledzić).
• Nieograniczony atak (dzięki technologiom teleinformatycznym atakujący nie musi się martwić o czas i przestrzeń do przeprowadzenia ataku. Znęcanie się jest możliwe w każdej chwili, z każdego miejsca i przez każdego. Sam atak wymaga też znacznie mniej wysiłku niż w przypadku "tradycyjnego" zastraszania).
• Nieograniczony zasięg napastników (w przeciwieństwie do świata rzeczywistego, w świecie wirtualnym nie ma znaczenia wiek, płeć, siła fizyczna, pozycja napastnika w grupie itp. Dręczycielem może być dowolna osoba).
• Nieograniczona przestrzeń i zasoby (Internet zapewnia atakującemu de facto nieograniczoną przestrzeń i zasoby do zastraszania). Napastnik może wielokrotnie zamieszczać obraźliwe uwagi, komentarze, zdjęcia i filmy na różnych portalach, w sieciach społecznościowych itp. On może te materiały udoskonalać i "ulepszać").
• Trudne do wykrycia (w przeciwieństwie do tradycyjnego zastraszania, cyberprzemoc może nie mieć zewnętrznych oznak, takich jak siniaki, brak pieniędzy itp.)
• Trwałość [Klasyczne nękanie polega zwykle na powtarzających się pojedynczych atakach, ale częściowy atak zawsze kończy się dla ofiary. W przypadku cyberprzemocy wystarczy na przykład jeden SMS, e-mail itp., a ofiara wciąż do nich wraca (lub jest im stale przypominana, wysyłana itp.) i może żyć w traumie przez wiele miesięcy. Obraźliwe SMS-y, e-maile, zdjęcia itp. są bardziej trwałe niż pojedyncze ataki fizyczne].[1]

Najczęstsze przejawy cyberprzemocy:

1.     Oszczerstwa, zastraszania, obrażania, wyśmiewania lub innego rodzaju zawstydzania (sieci społecznościowe, poczta elektroniczna, SMS, czat, ICQ, Skype, gry itp.)

2.     Wykonywanie nagrań audio, wideo lub fotografii, ich obróbka graficzna lub inna, a następnie publikacja w celu zaszkodzenia (ośmieszenia) wybranej osobie.

3.     Nagrywanie filmów, w których ofiara jest fizycznie atakowana lub w inny sposób psychicznie wykorzystywana i wyśmiewana. Filmy te są następnie publikowane w Internecie (tzw. Happy Slapping).

4.     Tworzenie stron internetowych, kont społecznościowych (modyfikowanie oryginalnych lub tworzenie nowych profili), portali dyskusyjnych itp., które obrażają, zniesławiają lub poniżają konkretną osobę.

5.     Nadużycie cudzego konta - kradzież tożsamości (poczta elektroniczna, dyskusja itp.).

6.     Prowokowanie i atakowanie użytkowników na forach dyskusyjnych (czatach itp.).

7.     Ujawnianie sekretów innych osób.

8.     Wymuszenia przez telefon komórkowy lub Internet.

9.    Nękanie i prześladowanie przez dzwonienie, wysyłanie wiadomości tekstowych lub dzwonienie.[2]

Konsekwencje niektórych ataków:

• Amanda Todd (15 lat). Historię, która przydarzyła się Amandzie, można obejrzeć w jej własnym filmie wideo dostępnym pod adresem: youtu.be/vOHXGNx-E7E
  Amanda popełniła samobójstwo.
• Rebecca Ann Sedwick, lat 12, była nękana w sieci przez prawie rok, a w 2013 r. popełniła samobójstwo. Prześladowanie zaczęło się po tym, jak Rebeka przez pewien czas spotykała się z chłopakiem. Jej matka powiedziała dziennikarzom, że jej córka otrzymywała wiadomości takie jak: "Jesteś brzydka", "Dlaczego jeszcze żyjesz" i "Idź się zabić". Sytuacja zaostrzyła się do tego stopnia, że matka wycofała córkę ze szkoły w Crystal Lake i usunęła jej konto na Facebooku. Podobno musiała opuścić szkołę. Przez resztę roku matka uczyła ją w domu. We wrześniu rozpoczęła naukę w innej szkole. Wszystko zaczęło się układać, a Rebeka świetnie sobie radziła w nowej szkole. Jednak potajemnie zarejestrowała się w nowych aplikacjach, w tym w komunikatorach Kik Messenger i Ask.fm, a prześladowania zaczęły się na nowo, gdy zaczęła pytać w sieci o swoją nadwagę. Szeryf Judd powiedział, że dziewczyna była "absolutnie sterroryzowana" w mediach społecznościowych.[3]
• Ghyslain Raza (14 lat, Kanada), znany jako Star Wars Kid.
  . Ghyslain Raza sfilmował się, odgrywając scenę walki z Gwiezdnych wojen. Próbował naśladować postać Dartha Maula. Koledzy z klasy ukradli nagranie i umieścili je w Internecie dla rozrywki innych. W ciągu kilku tygodni nagranie to obiegło cały świat, było wielokrotnie edytowane i wywołało powstanie wielu stron internetowych i blogów wyśmiewających chłopca. Fani Ghyslaina napisali petycję do twórców "Gwiezdnych wojen", aby obsadzić go w jednym z epizodów. Był nawet parodiowany w programach telewizyjnych (np. South Park, American Dad, Veronica Mars). Ghyslain przeszedł załamanie psychiczne i musiał poddać się długotrwałemu leczeniu.[4]
• Anna Halman (14 lat, Polska). Pięciu kolegów z klasy znęcało się nad Anną na oczach całej klasy (zerwali z niej ubranie i udawali, że ją gwałcą). Nagrali całą scenę telefonem komórkowym i zagrozili dziewczynie, że opublikują nagranie w Internecie. Później tak właśnie zrobili, umieszczając nagranie na YouTube. Dla Anny miała to być zemsta za to, że nie chciała umówić się z którymś z chłopaków. Anna popełniła samobójstwo.[5]
• Jessica Logan (18 lat, USA). Po rozstaniu były chłopak Jessiki opublikował jej intymne zdjęcia, które wysyłała mu, gdy jeszcze się spotykali. Jessica była wówczas narażona na ciągłe wyśmiewanie przez kolegów z klasy. Ataki na nią nasiliły się po tym, jak anonimowo wystąpiła w telewizji, by ostrzec innych przed zagrożeniami związanymi z sextingiem. Jessica popełniła samobójstwo.[6]

Możliwości stosowania sankcji karnych w Republice Czeskiej

Cyberprzemoc (podobnie jak tradycyjne znęcanie się) nie jest sama w sobie przestępstwem ani wykroczeniem. To zawsze zależy od działań dręczyciela. Jeśli zachowanie to przybrało formę np. fizycznego uszkodzenia ciała ofiary, szantażu lub zastraszania jej, wówczas może dojść do zastosowania np. sekcji 146 (Uszkodzenie ciała) lub sekcji 145 (Poważne uszkodzenie ciała), sekcji 175 (Szantaż) Kodeksu karnego. W przypadku nękania i prześladowania osoby można skorzystać z przepisów paragrafu 354 Kodeksu Karnego (Niebezpieczne prześladowanie). Jednak w przypadku cyberprzemocy, która może przejawiać się np. w ciągłym ośmieszaniu, zawstydzaniu i wyrządzaniu szkód psychicznych za pośrednictwem technologii informacyjno-komunikacyjnych, zastosowanie niektórych z powyższych przepisów będzie problematyczne, a nawet niemożliwe.

Możliwości ścigania karnego w Polsce

W Polsce jest to regulowane przez:

Artykuł 212 kodeksu karnego - zniesławienie

Oraz

Art. 190 § 1 Kto grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej, jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2. ściganie odbywa się na wniosek pokrzywdzonego.

 

4.15.2.      Cybergrooming

Cybergrooming to czyn polegający na psychologicznej manipulacji osobą (zazwyczaj z wykorzystaniem socjotechniki), dokonywany za pośrednictwem Internetu lub technologii informacyjno-komunikacyjnych (np. telefonów komórkowych itp.). Celem cybergroomingu jest wzbudzenie w ofierze fałszywego zaufania i skłonienie jej w ten sposób do osobistego spotkania. Efektem takiego spotkania może być atak fizyczny, seksualny lub inny na ofiarę. Ofiarami cybergroomingu mogą być zarówno dzieci, jak i dorośli.[7] Według statystyk, najczęściej ofiarami są dziewczęta w wieku od 13 do 17 lat.[8]

"Manipulacja psychologiczna w cybergroomingu trwa zazwyczaj przez długi okres czasu - od około 3 miesięcy do kilku lat. Ten okres czasu zależy bezpośrednio od metody manipulacji i naiwności ofiary. Zdarzają się przypadki, że drapieżnik manipulował dzieckiem przez 2-3 lata, zanim doszło do osobistego spotkania i wykorzystania seksualnego. Należy również wziąć pod uwagę pełnoletniość dziecka - napastnik mógł mieć kontakt z dzieckiem, gdy było ono niepełnoletnie, ale do ataku dojdzie dopiero po osiągnięciu przez nie pełnoletniości (oczywiste jest, że kary za seksualne wykorzystywanie nieletniego i małoletniego są bardzo różne)."[9]

Cybergrooming ma różne etapy:

1.     Zdobycie zaufania i próba odizolowania ofiary od otoczenia (napastnik zmienia tożsamość, jest bardzo cierpliwy)

2.     Przekupywanie prezentami lub różnymi usługami, budowanie relacji przyjacielskich

3.     Uzależnienie emocjonalne ofiary od osoby napastnika

4.     Spotkanie osobiste

5.     Molestowanie seksualne, wykorzystywanie dzieci lub inne napaści[10]

Dzieci zagrożone to:

1.     młodzież/nastolatkowie (zainteresowani seksualnością człowieka, chętni do rozmowy na ten temat),

2.     Dzieci z niską samooceną lub brakiem wiary w siebie (łatwiej izolują się emocjonalnie lub fizycznie),

3.     dzieci z problemami emocjonalnymi, ofiary w trudnej sytuacji życiowej (często szukają zastępstwa za swoich rodziców i potrzebują pomocnej dłoni),

4. dzieci są naiwne i nadmiernie ufne (chętniej angażują się w rozmowy online z nieznajomymi, trudniej im rozpoznać ryzykowną komunikację).

Możliwości stosowania sankcji karnych w Republice Czeskiej

Osoba dopuszczająca się cybergroomingu może swoim zachowaniem wypełniać znamiona niektórych przestępstw wymienionych w Kodeksie karnym. Z reguły, w zależności od charakteru działań napastnika, będą to przestępstwa z paragrafu 168 (Handel ludźmi), paragrafu 171 (Ograniczenie wolności osobistej), paragrafu 175 (Wymuszenie), paragrafu 185 (Gwałt), paragrafu 187 (Wykorzystanie seksualne), paragrafu 201 (Zagrożenie edukacji dziecka), paragrafu 209 (Oszustwo), paragrafu 353 (Groźby), paragrafu 354 (Niebezpieczne prześladowanie) Kodeksu karnego.

Inna możliwa definicja cybergroomingu mówi, że jest to "zachowanie użytkowników Internetu, którego celem jest wzbudzenie fałszywego zaufania u dziecka będącego ofiarą i skłonienie go do osobistego spotkania". Efektem takiego spotkania może być wykorzystywanie seksualne ofiary, przemoc fizyczna wobec niej, wykorzystywanie jej do prostytucji dziecięcej, produkcja pornografii dziecięcej itp.[11] W tym kontekście można skorzystać z przepisu szczególnego zawartego w rozdziale 193b (Nakłanianie do bezprawnego kontaktu z dzieckiem) kodeksu karnego.

Możliwości ścigania karnego w Polsce

W czerwcu 2010 r. weszła w życie nowelizacja Kodeksu karnego. W Kodeksie karnym pojawia się zupełnie nowy typ przestępstwa, uregulowany w art. 200a k.k., tzw. grooming, czyli uwodzenie przez Internet. Chodzi o osoby, które za pośrednictwem systemu teleinformatycznego lub sieci telekomunikacyjnej nawiązują kontakt z małoletnim poniżej 15 roku życia, dążąc do wprowadzenia go w błąd, wyzyskania jego błędu lub niezdolności do zrozumienia sytuacji albo bezprawnej groźby spotkania. To przestępstwo jest zagrożone karą do 3 lat pozbawienia wolności.

Kto składa małoletniemu poniżej lat 15, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego lub sieci telekomunikacyjnej, samą propozycję obcowania płciowego, poddania się lub innej czynności seksualnej albo udziału w produkowaniu lub utrwalaniu treści pornograficznych i zmierza do jej realizacji, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

4.15.3.      Sexting

Jedną z form niebezpiecznego zachowania, zwłaszcza w środowisku portali społecznościowych, jest sexting. Termin sexting powstał z połączenia słów sex i texting, stąd jego znaczenie. Jest to wysyłanie drogą elektroniczną wiadomości tekstowych, zdjęć lub filmów o treści seksualnej. Takie materiały o charakterze seksualnym mogą być umieszczane w sieciach społecznościowych lub innych miejscach przechowywania danych bezpośrednio przez samych autorów lub przez innego użytkownika, który uzyskał dostęp do takich materiałów. Najczęściej odbywa się to poprzez dobrowolne umieszczanie plików o treści seksualnej, które zostały pobrane przez samego nadawcę. 

Następnie (po zakończeniu komunikacji, związku lub z innego powodu) sprawca wykorzystuje uzyskane materiały wrażliwe do zastraszania lub szantażu. W niektórych przypadkach sprawca może żądać dalszych zdjęć lub nagrań wideo pod groźbą publikacji takiego materiału, zmuszając w ten sposób ofiarę za pomocą przymusu psychologicznego do wykonania i utrwalenia kolejnych materiałów, których sprawca żąda na własny użytek lub z zamiarem udostępnienia ich w Internecie (w przypadku dzieci - udostępnienia ich na stronach poświęconych pornografii dziecięcej). Drugim wariantem zachowania sprawcy jest wykorzystanie uzyskanych materiałów do innych celów przymusu (np. odnowienie związku partnerskiego, podjęcie czynności seksualnych, przesłanie kwoty pieniężnej itp.) pod groźbą opublikowania uzyskanych wcześniej zdjęć lub nagrań wideo (pierwotnie dobrowolnie przesłanych przez sprawcę ofierze).

Wyniki badań nad ryzykownymi zachowaniami czeskich dzieci w środowisku internetowym[12] 2014, przygotowanych przez Centrum Profilaktyki Ryzykownej Komunikacji Wirtualnej Wydziału Edukacji Uniwersytetu Palackiego w Ołomuńcu we współpracy z portalem Seznam.cz, pokazują, że 9,86% dzieci zamieściło w Internecie "seksowne" zdjęcie lub filmik, na którym są częściowo lub całkowicie nagie. Spośród 28 232 respondentów 12,14% stwierdziło, że wysłało komuś taki materiał przez Internet/telefon komórkowy.

W przypadku sextingu udział ofiary w akcie jest niezaprzeczalny, gdyż to ona jest autorką zdjęcia lub filmu, ale po wysłaniu materiału traci ona całkowitą kontrolę nad dalszym "życiem" danych.

Możliwości stosowania sankcji karnych w Republice Czeskiej

W przypadku opublikowania zdjęć innej osoby bez jej zgody, osoba zainteresowana może dochodzić ochrony swoich praw w postępowaniu cywilnym

Jeśli dana osoba wygłosi fałszywe oświadczenie na temat innej osoby (jak to miało miejsce w sprawie Roztahovačky), które może w istotny sposób narazić na szwank jej poważanie wśród współobywateli, w szczególności zaszkodzić jej zatrudnieniu, zakłócić jej relacje rodzinne lub wyrządzić jej inną poważną szkodę, można powołać się na paragraf 184 (Zniesławienie) Kodeksu karnego.

Szczególnym przypadkiem jest sytuacja, w której dochodzi do pozyskania materiałów audiowizualnych przedstawiających dziecko i ich nadużywania. Jeśli napastnik zachęca dziecko do tworzenia, a następnie przesyłania zdjęć, filmów lub transmisji online przed kamerą internetową (które przedstawiają dziecko nagie, obnażone lub w inny sposób wzbudzające podniecenie seksualne), może popełnić przestępstwo z paragrafu 193 (Wykorzystywanie dziecka do produkcji pornografii) Kodeksu karnego.

Sexting bardzo często objawia się także tym, że sprawca zmusza ofiarę do przesyłania dodatkowych materiałów (zdjęć, filmów, transmisji na żywo itp.), grożąc, że jeśli ich nie prześle, materiały, które już posiada, zostaną opublikowane w Internecie lub udostępnione rodzinie czy znajomym. Tym samym popełnia on przestępstwo z paragrafu 175(1) (Wymuszenie) Kodeksu Karnego.

Osoba, która dopuści się sekstingu, może również popełnić przestępstwo z paragrafu 192 (Produkcja i inne sposoby pozbywania się pornografii dziecięcej) lub paragrafu 201 (Zagrożenie edukacji dziecka) Kodeksu karnego.

Możliwości ścigania karnego w Polsce

Zgodnie z polskim prawem zabronione są następujące działania:

• produkcja w celu rozpowszechniania;
• nagranie;
• rozpowszechnianie;
• prezentowanie;
• posiadanie i przechowywanie;
• import

materiałów pornograficznych z udziałem małoletniego - osoby poniżej 18 roku życia (art. 202 Kodeksu karnego). Takie działania są zagrożone karą pozbawienia wolności od 8 miesięcy do 10 lat. Warto również zauważyć, że rozpowszechnianie wizerunku nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej bez jej zgody (art. 191a Kodeksu karnego) jest zagrożone karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.

4.15.4.      Cyberstalking

Cyberstalking jest połączeniem słów cyber i stalking. Pierwotnie słowo stalking było używane przez myśliwych do tropienia zwierzyny aż do jej zabicia. Stalking w dzisiejszym rozumieniu został po raz pierwszy użyty w latach 90. w opracowaniu Meloya[13] , który zdefiniował stalking jako niebezpieczne prześladowanie przez znanego lub nieznanego sprawcę, który ściga ofiarę w taki sposób, że wywołuje poczucie zagrożenia lub strachu. To prześladowanie musi być długotrwałe.

Cyberstalking to działanie polegające na wielokrotnym kontaktowaniu się z ofiarą, np. poprzez wysyłanie wiadomości SMS, e-maili, rozmowy telefoniczne, VoIP, komunikatory itp. Zachowanie napastnika zwykle eskaluje i zwykle powoduje, że ofiara obawia się o swoją prywatność, zdrowie lub życie. Cyberstalkerzy są zazwyczaj uporczywi i systematyczni, a nierzadko zdarza się, że mają kilka fałszywych tożsamości, których używają do kontaktowania się z ofiarą. Cyberstalker może również demonstrować swoją siłę i władzę, np. zamieszczając informacje o życiu ofiary, które może uzyskać z różnych źródeł internetowych.

Możliwości stosowania sankcji karnych w Republice Czeskiej

Stalking lub cyberstalking może, pod pewnymi warunkami, podlegać przepisom sekcji 354 (Niebezpieczne prześladowanie) Kodeksu karnego. Podstawowe warunki obejmują, że napastnik musi "uporczywie kontaktować się z ofiarą przez dłuższy czas za pomocą środków komunikacji elektronicznej, pisemnej lub innej" oraz . Takie zachowanie może wywołać u ofiary uzasadnioną obawę o swoje życie lub zdrowie albo życie i zdrowie osób jej bliskich. Okolicznością obciążającą zgodnie z paragrafem 354(2)(a) Kodeksu karnego jest fakt, że wspomniany czyn został popełniony na dziecku.

Możliwości ścigania karnego w Polsce

Zgodnie z polskim kodeksem karnym stalking można popełnić na dwa sposoby. Poprzez uporczywe nękanie osoby (art. 190a § 1 Kodeksu karnego) lub podszywanie się pod nią (art. 190a § 2 Kodeksu karnego). Zakwalifikowanie określonego zachowania jako stalkingu zależy od spełnienia przez sprawcę kilku warunków.

Pierwszą główną cechą stalkingu jest uporczywość działań sprawcy. Oznacza to, że tylko nieliczne czyny naruszające wolność psychiczną człowieka mogą być uznane za stalking. W uproszczeniu można powiedzieć, że stalking w swojej pierwszej postaci (§1) polega na co najmniej kilkukrotnym nękaniu innej osoby. Zachowania, które kwalifikują się jako nękanie, mogą być różne, np. dokuczanie, niepokojenie, wysyłanie listów lub wykonywanie telefonów. Konieczność stwierdzenia uporczywości działań sprawcy. Pojedyncze działania nie są zabronione przez prawo, są powszechne w naszym codziennym życiu. W niektórych przypadkach mogą one zostać zakwalifikowane jako wykroczenie polegające na złośliwym zakłóceniu porządku publicznego. Tylko wielokrotne i długotrwałe zachowanie sprawcy, który nie ma zamiaru zaprzestać swoich działań mimo próśb pokrzywdzonego, może być uznane za stalking.